TÔ HOÀI: CUỘC ĐỜI NHƯ DÒNG SÔNG ĐỎ NẶNG PHÙ SA

TÔ HOÀI: CUỘC ĐỜI NHƯ DÒNG SÔNG ĐỎ NẶNG PHÙ SA


“Đêm lặng im tiếng gáy
Chú Dế Mèn thôi phiêu lưu cuộn râu buồn tưởng niệm
Cào Cào dậm chân gào khóc nhớ Tô Hoài
Giữa hạ buồn mưa buốt vạt ngô khoai”.

(Ngưng Thu)

Sống trọn gần 100 năm, chứng kiến bao biến thiên của buổi giao hòa giữa hai thế kỷ, nhà văn Tô Hoài đã tích lũy cho mình một nguồn sống, một “tài sản” lớn lao mà bất cứ một văn nghệ sĩ nào cũng thầm mơ ước, hâm mộ với một chút ganh tị nho nhỏ. Có thể nói cuộc đời của ông như dòng sông đỏ nặng phù sa xuôi chảy hiền hòa bồi đắp tinh hoa tâm hồn cho bao thế hệ con người với những mơ ước, niềm tin và khát vọng vào tương lai. “Một đời người, một rừng cây” – quả thật Tô Hoài là hiện thân của tất cả viên mãn, đủ đầy.

Ngược dòng thời gian, tuổi thơ chúng tôi yêu Tô Hoài qua từng con chữ mộc mạc, giản dị của thế giới loài vật sinh động “Dế mèn phiêu lưu ký”. Ở đây, đứa con cưng “Dế mèn phiêu lưu ký” của nhà văn phải nói rằng đã thành công trên sự mong đợi, vượt qua hy vọng của mọi người khi đã làm thổn thức bao tâm hồn trẻ thơ của gần 40 nước trên thế giới, đây là một trong những tác phẩm khá hiếm hoi của Việt Nam góp phần làm phong phú kho tàng văn học dành cho thiếu nhi của nhân loại. Với cách quan sát, cái nhìn tinh tế kết hợp với những nhận xét thông minh, hóm hỉnh, Tô Hoài đã đưa bao thế hệ thiếu nhi đắm chìm vào vương quốc loài vật sống động ngập tràn tình thương yêu. Ai đã từng một lần đọc “Dế mèn phiêu lưu ký” chắc chắn sẽ không thể quên tình bạn gắn bó của Dế Mèn, Dế Trũi, Xiến Tóc trầm lặng, chị Cào Cào ồn ào duyên dáng, Bọ Ngựa kiêu căng hay Cóc huênh hoang... Mỗi một loài động vật, nhà văn lại dùng ngòi bút của mình để lột tả rõ nét tính cách và đời sống riêng của chúng, để từ đó bày tỏ quan niệm của chính tác giả về nhân sinh, về khát vọng của người lao động, về một cuộc sống hòa bình, yên vui và sự đoàn kết. Khởi viết từ năm 17 – 18 tuổi, “Dế mèn phiêu lưu ký” là kết tinh của gần một phần năm cuộc đời nhà văn khi lấy bối cảnh  từ vùng Nghĩa Đô ven sông Tô Lịch làm nền, nơi Tô Hoài dành cả tuổi thơ của mình ở đó với trò chơi đá dế, chọi chim…

Cũng viết về đề tài loài vật, nhà văn còn được biết đến với các tác phẩm tiêu biểu như “O chuột”, “Gã chuột bạch”, “Tuổi trẻ”, “Đôi ghi đá”, “Một cuộc bể dâu”, “Mụ ngan”, “Đực”... Vẫn với tài quan sát và lối viết tinh tế, hóm hỉnh của nhà văn tài năng, thế giới động vật trong các tác phẩm của ông luôn hiện lên vô cùng độc đáo và hấp dẫn. Tuy nhiên, chính từ những câu chuyện về loài vật này mà người đọc vẫn có thể liên tưởng tới những vấn đề trong đời sống xã hội.

Từ dã tuổi thơ, từ dã “Dế mèn phiêu lưu ký” trên dòng sông tri thức lũ chúng tôi ngày ấy lại đến với Tô Hoài qua “Xóm giếng”, “Núi Cứu quốc”, “Truyện Tây Bắc”, “Mười năm”, “Xuống làng”, “Vỡ tỉnh”, “Tào lường”, “Họ Giàng ở Phìn Sa”, “Miền Tây”, “Tuổi trẻ Hoàng Văn Thụ”… Ngoài “Dế mèn phiêu lưu ký”, một tác phẩm khác của nhà văn cũng được rất nhiều thế hệ học trò và những người mến mộ ông biết đến là “Vợ chồng A Phủ”. “Vợ chồng A Phủ” là một bước tiến trong nhận thức, khám phá hiện thực kháng chiến, đồng thời cũng là một bước tiến trong việc thể hiện chủ nghĩa nhân đạo theo nhân sinh quan cách mạng. Giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo của tác phẩm được hòa quyện trong một chất thơ trong sáng, màu sắc dân tộc đậm đà và văn phong giàu tính tạo hình. Sự thành công của “Vợ chồng A Phủ” là một tiên báo những thành tựu tương lai rực rỡ trong sáng tác về đề tài miền núi của một lớp nhà văn sung sức xuất hiện sau Cách mạng Tháng Tám như Nguyên Ngọc, Nông Quốc Chấn, Ma Văn Kháng, Vi Hồng…

Tô Hoài là một trong những nhà văn hiện thực lớn của Việt Nam sớm đi đến cuộc sống lớn của nhân dân. Ngòi bút của ông đã vươn ra khỏi làng Nghĩa Đô nhỏ bé để hướng đến miêu tả, tái hiện những vùng đất và cuộc sống hết sức phong phú và cũng hết sức kỳ lạ của đất nước. Cùng với nhiều văn nghệ sĩ khác như Nam Cao, Nguyễn Tuân, Kim Lân, Nguyễn Khải… nhà văn đã trăn trở “nhận đường” và rèn luyện cho mình một thế giới quan, một nhân sinh quan mới, xác định một phương pháp sáng tác mới phù hợp với thời đại. Văn chương của Tô Hoài luôn hướng về những con người, số phận, cuộc đời lấm láp, đời thường bởi ông dành khá nhiều tài năng và tâm huyết của mình để viết về những mảnh đời bất hạnh, bế tắc, nghèo khổ. Các thế hệ độc giả sẽ mãi nhớ tới số phận của bà lão Vối trong truyện “Mẹ già” chỉ vì đánh mất con lợn mà cụ bị chính con gái chửi rủa, hắt hủi; Chị Hối bị ốm không có tiền mua thuốc chữa bệnh trong truyện “Ông cúm bà co” hay bé Gái trong cảnh “Nhà nghèo”; Hương Cay trốn nợ trong “Khách nợ”... Mỗi một mảnh đời bất hạnh trong các tác phẩm của nhà văn luôn khiến người đọc ám ảnh và suy nghĩ khôn nguôi về cuộc đời.

Ông miệt mài sáng tác các tác phẩm thuộc đủ thể loại từ tiểu thuyết, truyện vừa, bút ký, ký sự, truyện ngắn, hồi ký, tự truyện, tiểu luận phê bình, truyện viết cho thiếu nhi, cho đến cả các bài báo ngắn… Với hơn 200 đầu sách đã xuất bản, có thể nói, Tô Hoài là một trong những nhà văn Việt Nam có nhiều đầu sách nhất từ xưa đến nay. Trong sự nghiệp văn chương của mình, ông từng được nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học – Nghệ thuật (đợt 1 – 1996). Tô Hoài sinh ngày 27/9/1920 trong một gia đình thợ thủ công ở huyện Thanh Oai, Hà Đông và lớn lên ở làng Nghĩa Đô, huyện Từ Liêm, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông nay thuộc phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy, Hà Nội. Ông tên thật là Nguyễn Sen, bút danh Tô Hoài của nhà văn gắn liền với hai địa danh nơi ông sinh ra và lớn lên là sông Tô Lịch và phủ Hoài Đức. Ông ra đi vì tuổi trời, hưởng thọ 94 tuổi tại bệnh viện Hữu Nghị, Hà Nội vào ngày 6/7/2014. 94 năm phiêu du nơi cõi tạm, cuộc đời Tô Hoài có những lúc thăng trầm, gian khó nhưng cũng không thiếu những vinh quang, huy hoàng. Tác giả “Dế mèn phiêu lưu ký” thực sự đã lưu lại nơi nhân thế dấu ấn rất riêng của mình trong lòng bao thế hệ độc giả, bạn bè và những người mộ điệu. 94 năm dâu bể với những sinh sinh hóa hóa, xoay vần con tạo, ông đã mãn nguyện buông bỏ cuộc đời, mỉm cười về nơi vĩnh sinh, an lạc…

“Đứng trước vong linh ta thành kính nguyện cầu
Kính tiễn hương hồn người
Hãy yên lòng về với đất mẹ ơn sâu”.

Nhật Bình Nguyễn Như Bình